Το Πελινναίον, η Αρχαία Πέλιννα, υπήρξε πόλη που ήκμασε κατά την ελληνιστική περίοδο, γύρω από την ακρόπολη της οποίας κατά τους μεσοβυζαντινούς χρόνους αναπτύχθηκε οικισμός και έδρα επισκοπής με την ονομασία Γαρδίκι ή Παλιογαρδίκι(καμία σχέση με τον μετέπειτα οικισμό Γαρδικίου Ασπροποτάμου).
Τοποθεσία & Στρατηγική Σημασία
Η πόλη χτισμένη σε στρατηγική θέση στο στενό πέρασμα που δημιουργείται μεταξύ της οροσειράς των Χασίων και του Πηνειού ποταμού, έλεγχε τον οδικό άξονα από την Τρίκκη (σημερινά Τρίκαλα) προς τη Λάρισα.
Ιστορία
Ήδη από την εποχή του Βρετανού περιηγητή Leake, στις αρχές του 19ου αιώνα, το Πελινναίον ταυτίστηκε με τα αρχαία λείψανα στη θέση Παλαιογαρδίκι, βόρεια της κοινότητας Πετρόπορου Τρικάλων.
Σύμφωνα με τη Μυθολογία, την Πέλιννα ίδρυσε ο Πέλιννος, γιος του Οιχαλιέως, από την Οιχαλία, στην περιοχή της αρχέγονης κοιτίδας του Έλληνος, στην Σπερχειάδα. Η πρώτη αναφορά της Πέλιννας γίνεται από τον Πίνδαρο στο δέκατο Πυθιόνικό του, που την αναφέρει ως πατρίδα του Ιπποκλέους, υιού του Φρικίου, ο οποίος ενίκησε στα Πύθια, σε αγώνες διαύλου το 498 π.Χ.
Πόλη της τετραρχίας της Εστιαιώτιδας, με μόνιμα εγκατεστημένη σε αυτή μακεδονική φρουρά από τα χρόνια του Φιλίππου Β΄, ευνοήθηκε και βρέθηκε στο προσκήνιο των πολιτικών εξελίξεων σε όλη τη διάρκεια της μακεδονικής κυριαρχίας στη Θεσσαλία, χάρη στην πιστή φιλομακεδονική πολιτική που ακολούθησε.
Η πόλη ήταν σημαντική και στους ρωμαϊκούς πολέμους, αλλά άγνωστο πότε καταστράφηκε! Στα ερείπιά της ιδρύθηκε στα βυζαντινά χρόνια, το Γαρδίκι, περίφημο για τους καροποιούς του. Υπήρξε έδρα επισκοπής που σημαίνει ότι δεν ήταν ασήμαντος οικισμός.
Δίπλα στον αρχαιολογικό χώρο της Πέλιννας υπάρχει μια μεγάλη δολίνη, δηλαδή ένα μεγάλο γεωλογικό κοίλωμα που προέκυψε από κατακρήμνιση της επιφάνειας με μέγιστο πλάτος 280 μέτρα και βάθος περί τα 100 μέτρα.
Η τοπική ονομασία για το βύθισμα είναι «Ζούρπαπας» (τρελός παπάς) ή «Βούντσμα».
Αν ο θρύλος για τη δημιουργία του Ζούρπαπα έχει έστω και ψήγματα αληθείας (βλ. παρακάτω), τότε η πολίχνη καταστράφηκε εξαιτίας της εκδήλωσης αυτού του γεωλογικού φαινομένου και τα κατάλοιπά της βρίσκονται στον πυθμένα του βυθίσματος.
Ανεξάρτητα με το αν ο θρύλος αληθεύει, το γεγονός είναι ότι για κάποιο λόγο η πόλη έπαψε να υπάρχει μετά τον 12ο αιώνα.
Δομικά, Αρχιτεκτονικά, Οχυρωματικά Στοιχεία
Τα τείχη της ακρόπολης της αρχαίας Πέλιννας, που χρησιμοποιήθηκαν και για την οχύρωση της Βυζαντινής πόλης, έχουν περίμετρο 2,5 χιλιόμετρα. Η τεχνοτροπία τους ποικίλλει από πολυγωνικό σύστημα τοιχοδομής, έως ανακατασκευές βυζαντινών χρόνω με κονίαμα.
Σώζονται 15 και πλέον ορθογώνιοι πύργοι, σε χαμηλό ύψος, προμαχώνας (36 ✖4-8 μ.), και τρεις πύλες η μία από τις οποίες είναι ασυνήθιστα μεγάλων διαστάσεων.
Στο εσωτερικό διασώζονται ελάχιστα θεμέλια οικοδομημάτων από την αρχαία πόλη
Τα περισσότερα αρχαιολογικά ευρήματα είναι από το νεκροταφείο και μεταξύ άλλων αποκαλύπτουν ότι η Πέλιννα ήταν πολύ σημαντικό κέντρο της Διονυσιακής λατρείας και τελέσεως βακχικών-ορφικών μυστηρίων.
Από τα παλαιότερα ευρήματα, ξεχωρίζουν η αρχαϊκή χάλκινη τεφροδόχος υδρία του Εθνικού Αρχαιολογικού Μουσέιου και τα χρυσά κοσμήματα από τάφο του 2ου μισού του 2ου αι. π.Χ., που σήμερα εκτίθενται στο Αρχαιολογικό Μουσείο του Βόλου. Οι ανασκαφές στο χώρο συνεχίζονται και θεωρούνται πολλά υποσχόμενες.
Θρύλοι και Παραδόσεις
O Θρύλος του Ζούρπαπα
Ένας από τους επικρατέστερους θρύλους για τη δημιουργία της δολίνης, από όπου πήρε και την ονομασία «Ζούρπαπας», έχει ως εξής:
Στην πλατεία κάποτε γινόταν ένας γάμος. Ένας παπάς πάντρευε τη μια του κόρη, την ομορφότερη. Όμως όταν την είδε να χορεύει, του άρεσε τόσο πολύ που άρχισε να κάνει ανήθικες σκέψεις. Προφανώς πιωμένος την πλησίασε, την άρπαξε και τη φίλησε.
Εκείνη τη στιγμή άνοιξε η γη και κυριολεκτικά κατάπιε την πόλη. Μόνο η εκκλησία έμεινε άθικτη στην άκρη της θεόρατης τρύπας.
Μέσα στο βύθισμα του Ζούρπαπα δεν διακρίνονται ερείπια. Αν υπήρχαν, θα μπορούσαμε να υποθέσουμε ότι ο θρύλος με τον αιμομίκτη παπά έχει κάποια βάση.
Αυτό που διακρίνουμε όμως στο κέντρο του πυθμένα του βυθίσματος (βλ. φωτογραφία) είναι μια ολοστρόγγυλη τρύπα-κρατήρας διαμέτρου 60 μέτρων περίπου, που το χειμώνα μετατρέπεται σε μικρή λίμνη.
Η μορφή αυτού του κρατήρα δείχνει σαφώς ότι προέρχεται από πτώση μετεωρίτη! Το γεγονός ότι η τρύπα κρατάει νερό (προφανώς βρόχινο) ενισχύει αυτήν την εκδοχή. Το έδαφος του λόφου είναι ασβεστολιθικό και ερημοποιημένο και, κανονικά, δεν κρατάει καθόλου νερό πράγμα που εξηγεί και την απουσία βλάστησης στην περιοχή. Η παραμονή του νερού μέσα στον κρατήρα οφείλεται στα αδιάβροχα πετρώματα γύρω από την τρύπα που δημιουργήθηκαν μετά από κάποια βίαιη εκρηξιγενή δραστηριότητα (σε τέτοιες περιπτώσεις, για να το πούμε απλά, τα πετρώματα λιώνουν και κλείνουν οι πόροι τους) .
Τέτοιες λιμνούλες στη Γεωλογία ονομάζονται maar και προέρχονται είτε από πτώση μετεωρίτη είτε από ηφαιστειακή δραστηριότητα. Υπάρχουν πολλές τέτοιες σε όλο τον κόσμο. Στην Ελλάδα οι μόνες γνωστές (ως τώρα) περιπτώσεις είναι οι δύο δίδυμες λίμνες Ζερέλια νότια του Αλμυρού, διαμέτρου 150 και 250 μέτρων, που είναι εξακριβωμένο ότι προέρχονται από πτώση μετεωρίτη.
Αυτή είναι μια προσωπική άποψη για τη δημιουργία του Ζούρπαπα, που βασίζεται αποκλειστικά σε φωτογραφίες από το διαδίκτυο. Θεωρώ όμως ότι συγκεντρώνει πολλές πιθανότητες να είναι σωστή.
Η θεωρία περί πτώσεως μετεωρίτη μπορεί να επαληθευτεί μόνο με επιστημονική έρευνα, η οποία ίσως προσδιορίσει και αν αυτό συνέβη πράγματι κατά το μεσαίωνα (καταστρέφοντας τη Βυζαντινή πόλη) ή πολλές χιλιάδες χρόνια πριν.
