Από την επικράτεια στις περιφέρειες

Οι δύο διαφορετικοί νόμοι που θα εφαρμοστούν στις επερχόμενες διπλές εκλογές διέπονται από την ίδια λογική που χαρακτήριζε τους προϋφιστάμενους νόμους Σκανδαλίδη (Ν.3231/2004) και Παυλόπουλου (Ν.3636/2008), μετεξέλιξη των οποίων αποτελούν.

Όλη αυτή η «οικογένεια» εκλογικών νόμων έχει ένα κοινό χαρακτηριστικό: ο συνολικός αριθμός εδρών κάθε κόμματος προκαθορίζεται βάσει του εθνικού του ποσοστού και η κατανομή των εδρών του στις περιφέρειες ακολουθεί. Σχηματικά, θα μπορούσε να λεχθεί ότι η λογική αυτών των νόμων είναι «από την επικράτεια στις περιφέρειες».

Αυτό δεν συνέβαινε πάντα. Για παράδειγμα, ο προϊσχύσας του νόμου Σκανδαλίδη εκλογικός νόμος (Ν.1907/1990), που ίσχυσε στις εκλογές 1993, 1996, 2000 και 2004, δεν προκαθόριζε το συνολικό αριθμό εδρών κάθε κόμματος∙ η κατανομή των εδρών ξεκινούσε στις περιφέρειες και ο συνολικός αριθμός εδρών κάθε κόμματος προέκυπτε αθροιστικά εκ των υστέρων. Ο νόμος αυτός, όπως προηγούμενοι, διεπόταν από την αντίστροφη λογική: «από τις περιφέρειες στην επικράτεια». Συνεπώς, με τα ίδια πανελλαδικά ποσοστά κομμάτων μπορεί να προέκυπτε διαφορετικό σκορ εδρών, ανάλογα με το τι συνέβαινε στις περιφέρειες.

Μία σημαντική έννοια στη θεωρία των εκλογικών συστημάτων είναι το «εκλογικό μέτρο». Το εκλογικό μέτρο είναι το πηλίκο της διαίρεσης του συνόλου των εγκύρων ψηφοδελτίων μιας εκλογικής περιφέρειας με τον αριθμό των εδρών της. Για παράδειγμα, σε μια περιφέρεια με 5 έδρες («πενταεδρική») με 100.000 έγκυρα ψηφοδέλτια, το εκλογικό μέτρο είναι 100.000 / 5 = 20.000 ψηφοδέλτια.

Εξηγήσαμε και στο προηγούμενο άρθρο ότι τα λευκά ψηφοδέλτια, μολονότι διακρίθηκαν νομολογιακά από τα άκυρα ως τρόπος ενάσκησης του εκλογικού δικαιώματος, δεν προσμετρώνται στην κατανομή εδρών, επομένως μαθηματικά λειτουργούν σαν τα άκυρα.

Το εκλογικό μέτρο μπορεί να εκφραστεί και ως ποσοστό, για περισσότερη ευκολία. Στην τριεδρική περιφέρεια είναι 33,3%, στην τετραεδρική περιφέρεια είναι 25%, στην πενταεδρική 20% κ.ο.κ.

Το εκλογικό μέτρο, είναι, με απλά λόγια, οι ψήφοι που αναλογούν σε μία έδρα.

Η κατανομή αρχίζει από τις έδρες επικρατείας

Το Σύνταγμα (άρθρο 54 §3) προβλέπει ότι μέρος της Βουλής όχι μεγαλύτερο από το 1/20 του συνόλου των βουλευτών (επομένως έως 15) μπορεί να εκλέγεται ενιαία σε όλη την επικράτεια, σε συνάρτηση με τη συνολική εκλογική δύναμη των κομμάτων. Αυτοί είναι οι λεγόμενοι βουλευτές επικρατείας και ο αριθμός τους ορίζεται κάθε φορά με νόμο.

Οι βουλευτές επικρατείας ήταν για πολλά χρόνια 12, αλλά από τις επόμενες εκλογές θα είναι 15.

Η κατανομή των εδρών των κομμάτων στις περιφέρειες αρχίζει από τους βουλευτές επικρατείας και γίνεται με το σύστημα της απλής αναλογικής.

Η απλή αναλογική είναι ένα εκλογικό σύστημα, στο οποίο κάθε κόμμα παίρνει τις έδρες που αναλογούν (κατά μία έννοια) στο ποσοστό του, σε δύο κατανομές:

• Στην Α’ κατανομή, τα ποσοστά των κομμάτων διαιρούνται με το εκλογικό μέτρο και τα κόμματα λαμβάνουν ως έδρες το ακέραιο πηλίκο της διαίρεσης.
• Στη Β’ κατανομή οι αδιάθετες έδρες παραχωρούνται κατά φθίνουσα τάξη, στα κόμματα με τα μεγαλύτερα αχρησιμοποίητα υπόλοιπα ψήφων.

Ας πάρουμε ως παράδειγμα τον τρέχοντα κυλιόμενο μέσο όρο των δημοσκοπήσεων όλων των εταιρειών, με αναγωγή στα έγκυρα, και ας επιχειρήσουμε την κατανομή των 15 εδρών επικρατείας βάσει αυτών, με απλή αναλογική. Επισημαίνεται ότι το εκλογικό μέτρο των εδρών επικρατείας είναι 100 / 15 = 6,7%.

* Ενδεικτικά, αυτό το «5» για τη ΝΔ είναι το ακέραιο πηλίκο που προκύπτει από τη διαίρεση του ποσοστού της (36,1%) με το εκλογικό μέτρο 6,7% : 36,1 / 6,7 = 5,38. Η ΝΔ, με τις 5 έδρες της Α’ κατανομής, «χρησιμοποιεί» 5 φορές το εκλογικό μέτρο, δηλαδή 5 x 6,7% = 33,3%. Το υπόλοιπο ποσοστό της (36,1% – 33,3% = 2,8%) είναι το αχρησιμοποίητο υπόλοιπο για τη Β’ κατανομή, στην οποία, καταπώς φαίνεται, η ΝΔ λαμβάνει και την τελευταία έδρα (4ο κατά σειρά αχρησιμοποίητο υπόλοιπο, με 4 έδρες να κατανεμηθούν).

Η κατανομή συνεχίζεται με τις «μικρές» περιφέρειες

Η κατανομή συνεχίζεται με τις μονοεδρικές, διεδρικές και τριεδρικές περιφέρειες. Ο αριθμός τους αυξάνεται, μετά τη λήψη υπόψη των αποτελεσμάτων της απογραφής πληθυσμού του 2021, που έδειξε μετακίνηση πληθυσμού από την επαρχία στην Αθήνα και τη Θεσσαλονίκη. Σε όλες αυτές τις περιφέρειες, η κατανομή των εδρών γίνεται αυτοτελώς σε κάθε περιφέρεια, με απλή αναλογική.

Στις μονοεδρικές περιφέρειες, η συνέπεια από αυτό είναι πολύ απλή: την έδρα λαμβάνει το πρώτο σε ψήφους κόμμα.

Στις διεδρικές περιφέρειες, το εκλογικό μέτρο είναι 100% / 2 = 50%. Αν κανένα κόμμα δεν ξεπεράσει το 50%, τότε καμία έδρα δεν μπορεί να κατανεμηθεί στην Α’ κατανομή και όλα τα ποσοστά περνούν αυτούσια στη Β’ κατανομή ως αχρησιμοποίητα υπόλοιπα. Εκεί, οι δύο έδρες παραχωρούνται, ανά μία, στα δύο πρώτα κόμματα.

Αλλά, και αν ακόμα το 1ο κόμμα ξεπερνούσε το 50%, για να λάβει και τη 2η έδρα, θα έπρεπε το άνω του 50% ποσοστό του να ξεπερνά το ποσοστό του 2ου κόμματος (πχ σε ένα σενάριο τύπου 72% – 21%), πράγμα εξαιρετικά απίθανο με τους νυν συσχετισμούς δυνάμεων των κομμάτων.

Συνεπώς, στις διεδρικές περιφέρειες, οι έδρες αναμένεται να μοιραστούν μεταξύ 1ου και 2ου κόμματος (τοπικά).

Οι τριεδρικές περιφέρειες έχουν μεγαλύτερο ενδιαφέρον. Εδώ το εκλογικό μέτρο είναι 100% / 3 = 33,3%. Διακρίνουμε δύο περιπτώσεις αποτελέσματος:

• Τριεδρική με το 1ο κόμμα < 33,3%

Σε αυτήν την περίπτωση, καμία έδρα δεν κατανέμεται στην Α’ κατανομή, περνούν όλες στη Β’ κατανομή και επομένως παραχωρούνται ανά μία στο 1ο, το 2ο και το 3ο κόμμα, των οποίων τα ποσοστά λογίζονται ολόκληρα ως αχρησιμοποίητα υπόλοιπα.

• Τριεδρική με το 1ο κόμμα > 33,3%

Το 1ο κόμμα λαμβάνει 1 έδρα από την Α’ κατανομή. Το 2ο κόμμα λαμβάνει σίγουρα ακόμα μία έδρα, καθώς, αν ξεπερνά το 33,3%, την λαμβάνει από την Α’ κατανομή επίσης, ενώ αν δεν το ξεπερνά, το ποσοστό του συνήθως είναι το μεγαλύτερο αχρησιμοποίητο υπόλοιπο της Β’ κατανομής (εκτός αν έχουμε ακραίο αποτέλεσμα τύπου 55%-21%).

Το ενδιαφέρον εστιάζεται στην 3η έδρα, η οποία «παίζει» μεταξύ 1ου και 3ου κόμματος, ανάλογα με το αν το πέραν του 33,3% ποσοστό του 1ου ξεπερνά το ποσοστό του 3ου.

Με έναν εθνικό συσχετισμό δυνάμεων των 3 μεγαλύτερων κομμάτων 36%-28%-14%, είναι πολύ πιθανό το 3ο κόμμα (ΠΑΣΟΚ-ΚΙΝΑΛ) να εκλέξει πολλές από τις έδρες του σε τριεδρικές περιφέρειες, όπως έγινε και στις εκλογές του 2019 με συσχετισμό 40%-32%-8%.

Η κατανομή τελειώνει στις «μεγάλες» περιφέρειες

Η κατανομή συνεχίζεται στις υπόλοιπες περιφέρεις (με 4 και άνω έδρες) και γίνεται σε δύο στάδια.

Στο πρώτο στάδιο, γίνεται μόνο η Α’ κατανομή εδρών. Δηλαδή όλα τα κόμματα λαμβάνουν έδρες μόνον όσες φορές το εκλογικό μέτρο κάθε περιφέρειας «χωράει» ακέραια στο ποσοστό τους. Πχ σε μια τετραεδρική (εκλογικό μέτρο 25%) με ποσοστά 36%-28%-14%, θα λάβουν μόνο από μία έδρα το 1ο και το 2ο κόμμα. Οι άλλες 2 έδρες θα μείνουν αδιάθετες.

Στο σημείο αυτό, ο νόμος κάνει μια «στάση» και υπολογίζει πόσες έδρες έχει λάβει συνολικά κάθε κόμμα ως τώρα. Έπειτα, τις συγκρίνει με τις έδρες που θα πρέπει να πάρει συνολικά, βάσει -προκαθορισμένα- των εθνικών του ποσοστών.

Οι έδρες που απομένουν να κατανεμηθούν σε κάθε κόμμα παραχωρούνται στο δεύτερο (και τελευταίο) στάδιο. Αυτό είναι και το πλέον ενδιαφέρον στάδιο.

Η κατανομή τώρα ξεκινά από το τελευταίο κόμμα που δικαιούται έδρες. Ας πάρουμε το παράδειγμα του Μερα25, το οποίο έχει λάβει πανελλαδικά 3,2%, πρέπει να λάβει 9 συνολικά έδρες και έως τώρα έχει λάβει από την Α’ κατανομή των μεγάλων περιφερειών μόνο 3, και μάλιστα στις 3 μεγαλύτερες εκλογικές περιφέρεις (Νότιο Τομέα Β’ Αθηνών, Α’ Θεσσαλονίκης και Βόρειο Τομέα Β’ Αθηνών), λόγω του χαμηλού εκλογικού μέτρου. Τις 6 έδρες που του απομένουν θα τις λάβει στις περιφέρειες, όπου έχει τα μεγαλύτερα αχρησιμοποίητα υπόλοιπα ψήφων. Αυτές, πολύ πιθανά, θα είναι οι επόμενες μεγαλύτερες περιφέρειες.

Η κατανομή συνεχίζει με το αμέσως μεγαλύτερο κόμμα, πχ την Ελλ. Λύση. Αν πρέπει να λάβει πανελλαδικά 15 έδρες και έχει λάβει μόνο 4, τις εναπομένουσες 11 θα λάβει στις περιφέρειες όπου έχει τα μεγαλύτερα αχρησιμοποίητα υπόλοιπα.

Θα συνεχίσουμε με το ΚΚΕ, με το ΠΑΣΟΚ-ΚΙΝΑΛ, με το ΣΥΡΙΖΑ και τελευταία με τη ΝΔ.

Το παράδοξο της κατανομής από το μικρότερο στο μεγαλύτερο

Όσο προχωρά αυτή η διαδικασία, αρχίζει να συμβαίνει το εξής παράδοξο: ενώ κόμματα μπορεί να έχουν μεγάλο αχρησιμοποίητο υπόλοιπο ψήφων σε μία περιφέρεια, δεν υπάρχουν αδιάθετες έδρες στην περιφέρεια.

Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα για αυτό ήταν η κατανομή εδρών στο νομό Λάρισας, στις εκλογές του Σεπτεμβρίου 2015 (8εδρική, εκλογικό μέτρο 12,5%):

Όπως παρατηρούμε, κόμματα όπως ΑνΕλ, Ποτάμι και Ένωση Κεντρώων έλαβαν έδρα με ποσοστό μικρότερο από κόμματα όπως η Χρυσή Αυγή και το ΠΑΣΟΚ, που δεν έλαβαν έδρα.

Αυτό συνέβη γιατί:

• Οι 4 έδρες της Α’ κατανομής παραχωρήθηκαν στα 2 πρώτα κόμματα, καθώς αμφότερα ξεπέρασαν 2 φορές το εκλογικό μέτρο (25%).
• Οι υπόλοιπες 4 κατανεμήθηκαν στα 4 μικρότερα στην επικράτεια (και όχι στη συγκεκριμένη περιφέρεια) κόμματα, δηλαδή με τη σειρά σε Ένωση Κεντρώων, ΑνΕλ, Ποτάμι και ΚΚΕ, διότι αφενός η σειρά κατανομής ξεκινά από το εθνικά μικρότερο κόμμα αφετέρου τα 4 εθνικά μικρότερα αυτά κόμματα είχαν στη συγκεκριμένη περιφέρεια αρκετά μεγάλο αχρησιμοποίητο υπόλοιπο ψήφων (που ήταν ολόκληρο το ποσοστό τους).
• Για ΠΑΣΟΚ και Χρυσή Αυγή, που ήταν το 4ο και το 3ο εθνικά κόμμα αντίστοιχα, δεν απέμειναν έδρες τοπικά!

Αυτό το παράδοξο, δηλαδή σε ορισμένες περιφέρειες η φθίνουσα τάξη ποσοστών να μην αντιστοιχεί και σε φθίνουσα τάξη εδρών, είναι μια αναπόφευκτη συνέπεια του τρόπου που λειτουργεί αυτός ο πολύπλοκος μηχανισμός κατανομής των εδρών στις περιφέρειες, καθώς και του «κατακερματισμού» της επικράτειας σε πολλές, ολιγοεδρικές περιφέρειες.

Μπορεί μάλιστα να συμβεί, ακόμα και επειδή ένα κόμμα δεν έχει ούτως ή άλλως μεγάλο αχρησιμοποίητο υπόλοιπο ψήφων σε μια περιφέρεια ή γιατί έχει λάβει τις έδρες του αλλού. Ένα παράδειγμα για αυτό είναι η περιφέρεια Εύβοιας (6εδρική, εκλογικό μέτρο 16,7%) στις εκλογές του 2019:

Εδώ παρατηρούμε ότι, το γεγονός ότι την τελευταία έδρα έλαβε η ΝΔ σημαίνει πως, ανεξάρτητα από το ότι το ΚΚΕ είχε αρκετά μεγάλο αχρησιμοποίητο υπόλοιπο ψήφων για να λάβει έδρα (για την ακρίβεια, αυτή ήταν η 15η και τελευταία του έδρα), το ΚΙΝΑΛ, μολονότι με μεγαλύτερο ποσοστό από το ΚΚΕ στην Εύβοια, δεν είχε μεγάλο αχρησιμοποίητο υπόλοιπο ψήφων εδώ.

Αν το ΚΙΝΑΛ λάμβανε εδώ έδρα (γιατί το αχρησιμοποίητο υπόλοιπό του θα ήταν μεγάλο σε σχέση με άλλων περιφερειών), θα τη στερούσε από τη ΝΔ και το σκορ εδρών θα ήταν 2-2-1-1. Η έδρα, όμως, αυτή δεν θα χανόταν για τη ΝΔ. Θα λαμβανόταν σε άλλη περιφέρεια, καθώς, όπως ειπώθηκε, ο συνολικός αριθμός εδρών κάθε κόμματος προκαθορίζεται. Και αυτό δημιουργεί και τα απίθανα ενδιαφέροντα αυτά «τανγκό» εδρών.

Το άλλο παράδοξο

Και εδώ έρχεται το άλλο, συνυφασμένο παράδοξο. Το ΚΙΝΑΛ, στις εκλογές του 2019, έλαβε έδρες στην Άρτα (3εδρική) με 4.103 ψήφους και στην Κέρκυρα (3εδρική) με 4.166 ψήφους και όχι στην Ανατολική Αττική (10εδρική) με 11.742 ψήφους ή στην Εύβοια (6εδρική) με 10.431 ψήφους.

Γιατί; Γιατί, πολύ απλά, η Άρτα και η Κέρκυρα είναι τριεδρικές και εκεί αφενός η κατανομή προηγείται των πολυεδρικών αφετέρου το ποσοστό του ΚΙΝΑΛ ξεπερνούσε το άνω του 33,3% ποσοστό της ΝΔ, οδηγώντας στην παραχώρηση της 3ης έδρας στη Β’ κατανομή στο ΚΙΝΑΛ.

Συνοψίζοντας

• Οι εκλογικοί νόμοι των εκλογών του 2023 λειτουργούν «από την επικράτεια στις περιφέρειες» (και όχι το αντίστροφο). Προκαθορίζουν το συνολικό αριθμό εδρών κάθε κόμματος, βάσει του εθνικού του ποσοστού, και μετά κάνουν την κατανομή των εδρών στις περιφέρειες, μέσα από τον περίπλοκο μηχανισμό που αναλύθηκε.

• Ο κατακερματισμός της επικράτειας σε πολλές μικρές περιφέρειες, η ανισοκατανομή της ισχύος των κομμάτων σε αυτές και η έναρξη της τελευταίας φάσης κατανομής εδρών από το μικρότερο εθνικά κόμμα οδηγεί σε ορισμένες περιφέρειες το φαινόμενο η φθίνουσα τάξη δύναμης των κομμάτων να μην ακολουθεί πάντοτε τη φθίνουσα τάξη εδρών.

• Το ανωτέρω φαινόμενο αναμένεται να παρατηρηθεί εντονότερο στις πρώτες εκλογές και λιγότερο στις δεύτερες. Και αυτό για δύο λόγους:

• Γιατί είναι πιθανό στις 2ες εκλογές να μην καταφέρουν να εισέλθουν στη Βουλή κόμματα που θα έχουν εισέλθει στις 1ες.
• Γιατί είναι πιθανό να επέλθει πόλωση, που θα ευνοήσει τα 2 μεγαλύτερα κόμματα.
• Γιατί οι 2ες εκλογές θα αποδώσουν περισσότερες έδρες στο 1ο κόμμα, σε βάρος όλων των υπολοίπων, ακόμα και αν τα ποσοστά όλων παραμείνουν ίδια, λόγω της εφαρμογής του τελευταίου εκλογικού νόμου, που επαναφέρει το μπόνους στο 1ο κόμμα.